ڈاکٹر ناگمان 1974ءِ سالءَ بَلّ نِگورءِ یک میتگے گرمپُکیءَ ودی بیتگ۔ بُنگیجی وانگ ءِے چہ ھائی اسکول بل نگورءَ ونتگ۔ چہ ماڈل اسکول تربتءَ دہ ءُُ چہ عطاشاد ڈگری کالج تربتءَ ایف ایس سی کنگءَ رند بولان میڈیکل کالج کوئٹہءَ ایم بی بی ایس ءِے کتگ۔ چدءُُ پد آئیءَ بلوچستانءُُ عمانءِ اسپتالاں ڈاکٹرءِ بستارءَ کار کتگ۔
ناگمانءَ چہ اسکولءِ زمانگءَ بلوچی ءَ نبشتہ کنگ بنگیج کتگ۔آئیءِ آزمانکانی کتاب ”دارءِ اَپس“ءَ2004ءِ سالءَ دو داد (صوبائی ادبی ایوارڈ ءُُ وفاقی ادبی ایوارڈ) گپت کہ دو سالءَ پد بلوچستانءِ سرا لشکرکشیءُُ نواب اکبر بگٹیءِ شہید کنگءِ سرا آئیءَ پہ زھرشانی دوئیں داد پاکستانءِ سرکارءَ واتر کت انت۔
آزمانکاریءَ ابید ناگمانءَ نگدی نبشتانک ھم نبشتہ کتگ۔ آئیءِ لبزانکی نگدءِ کتاب ”نگدانک“ءُُ سیاسی نگدءِ سرا سئے کتابک ”بلوچ راجی جہد۔ راہ ءُُ منزل“، ”گواچِن“ءُُ ”راجی جہدءُُ زبان“ چاپ بیتگ انت۔
ایشیءَ ابید بلوچی گالءُُ گالبندانی بابتءَ آئیءِ دو کتاب ”بلوچی گال اَمبارءِ نوکاز“ ءُُ ”جُتگال“ ھم چاپ بیتگ اَنت۔
ناگمان چہ وانگءِ دورءَ گوں بلوچ سیاستءَ ھمگرنچ بیتگءُُ بی ایس اوءِ باسکے بیتگ۔ ھنیگیں وھدءَ آ وتی سیاسی لیکہانی سببءَ انگلستانءَ درانڈیھی زندے گوازینگا اِنت۔ دی بلوچستان پوسٹ بلوچی زبانءُُ لبزانکءِ بابتءَ چرائیءَ چیزے جست کتگ کہ شمئے ھزمتءَ پیش اَنت۔
دی بلوچستان پوسٹ: راجدپترءِ تہءَ بلوچی لبزانکءِ بندات کجام وھدءَ بیتگ؟ بزاں اولی بلوچی شائری، نبشتانک، کسہ، آزمانک یا کجام ھم لبزانکی موادے نبشتگی یا تواری دروشمءَ اتکگ؟
پسو: بلوچی لبزانکءِ بِندات ھما وھدءَ بیتگ کہ بلوچی زبانءِ جند دیما اتکگ۔ بلوچی سرزبانی لبزانک (oral literature) ءِ چیزے تہر چو کہ گیدی کسو، گیدی شئیر، سوت، زھیروک، بتل، چاچ۔۔ اے ہَنچو کوھن اَنت ہَنچو کہ بلوچی زبانءِ جند کوھن اِنت۔ بلے نبشتہءِ دروشمءَ باز رندءَ اتکگ اَنت چیا کہ نبشتہ رندا جوڑ بیتگ۔ زبانءُُ سرزبانی لبزانک باز پیسری چیز اَنت۔
بلوچی نبشتہءِ بندات منی ھیالءَ اول سرا انگریزانی دورءَ نوزدھمی کرنءَ بیتگ۔ ڈیمز (Mansel Longworth Dames) نامیں انگریزیں کواسےءَ اولی رندءَ 1891ءَ ماں رومن سیاھگءَ بلوچی کتابے چاپ کت کہ آ بلوچی زبانءِ بُنرھبند یا گرامرءِ بابتءَ ات۔ بیت کنت کہ چدءُُ پیسر ھم بلوچیءَ کسےءَ چیزے نبشتہ کتگ بلے کتاب چاپ کنوک ڈیمز بیتگ۔
توارءِ ریکارڈ کنگءِ مشین 1870ءَ رَند جوڑ بیتگ۔ بگندئے نوزدھمی کرنءِ گُڈسرا یا بیستمی کرنءِ بِنداتءَ بلوچی زبانءَ سوت یا گانا رِیلّءُُ نواراں ریکارڈ کنگ بیتگ اَنت بلے مزنیں کچےءَ 1950ءِ زمانگءَ ریڈیو اسٹیشن کراچیءَ بلوچی مراگشانی تالان کنگ شرو کت کہ آئیءِ تہا ھالاں ابید، گپءُُ ترانءُُ سازءُُ زیمرءِ بہر ھم ھوار اتنت۔
ٹی وی ءِ دور انگت رندترا اتک۔ بلوچی زبان ٹی وی ءِ تہا یا تامُری رنگءَ 1970ءَ رند اتکگ۔
دی بلوچستان پوسٹ: تو بلوچی زبانءِ سرا مزنیں مدتے بیت کہ کار کنگائے۔ تئی ھیالءَ بلوچی زبانءَ یک تچکیں سیاھگءُُ نبشتہ رھبندے نہ بیگءِ مستریں سَوَب کجام اِنت؟
پسو: ایشیءِ سَوَب باز اَنت۔ یکے زبانزانتانی کمی اِنت۔ زبانےءِ سیاھگءِ ءُُ نبشتہ رھبندءِ گِیشّینگءِ کارءَ ھما مردم کت کنت کہ آئیءَ زبانزانتی وَنتگءُُ دَربُرتگ۔بلوچیءَ شائرءُُ کلمکار باز اِنت بلے آ سیاھگءِ کاراں گِیشّینت نہ کننت۔ اے آھانی کار نہ اِنت۔ ھر مردءُُ کار۔ سیاھگءِ گِیشّینگ زبانزانتءِ کار اِنت۔
دومی سَوَب سرکاریءُُ سیاسی پشت پناھیءِ نہ بیگ اِنت۔ زبانءِ دیما برگءِ کاراں ادارہ کننت۔ ھما ادارہ کہ آھاں سرکارءِ سیاسیءُُ مالی کُمک گون بہ بیت۔سرکارءِ ھالءَ وَ تو سہی ئے۔ پاکستانءُُ ایرانءِ سرکار بلوچی زبانءِ کارانی ٹَہینگءِ ھاترا نہ گون بیتگ اَنت ءُُ ناں گون بنت۔ آوَ بلوچ زھگانءَ وتی زبانءَ وانینگءُُ رسانک یا میڈیاءَ بلوچی زبانءِ جائزیں ھکءِ دیگءَ جاڑی نہ اَنت۔ پاکستانءَ بلوچیءِ نام ”مقامی زبان“ اِنتءُُ ایران وَ بلوچی زبانءِ جندءَ نہ مَنّیت، گشیت پارسیءِ گالواریے۔ پاکستانءُُ ایران وَ بلوچیءِ بَدواہ اَنت۔ ایشانی دلءِ ھمیش اِنت کہ بلوچی زبان گار بہ بیت دانکہ بلوچ راجءِ ھستیءُُ پَجّار گار بہ بیت۔
دی بلوچستان پوسٹ: گوستگیں دھکءِ تہا ما دیستگ بازیں نوکیں سیاھگانی دیما آیگءُُ آیانی سرا کار کنگءِ گپ بیتگ ءُُ انگت بیگا اِنت۔ تئی ھیالءَ بلوچیءِ ھاترا شرتریں سیاھگ کجام بیت کنت یا تئی جند کجام سیاھگءَ گیشتر دوست داریت؟
پسو: بلوچی زبانءِ سرا کار کنوکیں درستیں زبانزانتاں ھمے گپ جتگ کہ پہ بلوچی زبانءَ عربی سیاھگءِ بدلءَ رومن سیاھگ شرتر اِنت۔ یکےءَ ھم نہ گشتگ کہ عربی بروبر اِنت۔ سید ھاشمیءَ ھم ناکامیں دلے عربی سیاھگ زرتگ بلے وتی کتاب ”بلوچی سیاھگءِ راست نِبیسّگ“ءِ تہا آ تچکا گوشیت:
”بلوچی زبان ماں اَربی سیاھگءَ ھجبرراست ءُُ تچک نِبیسّگءُُ وانگ نہ بیت۔“
ھمے کتابءِ تہا دیمترا سیدگوشیت:
”اگاں راستیں جستءَ بگرئے گڑاچہ کمیں راہءُُ رھبند جوڑ کنگءُُ مَٹّءُُ سَٹّءَ رند رومن سیاھگ پہ بلوچی زبانءَ درستاں جوان تِر اِنت۔“
اگاں ما دنیاءِ زبانانی سرا چمشانکے بہ دئیں گڑا گندیں کہ ھما زبان کہ آھاں اربی سیاھگ زُرتگ آ کمءُُ گیش 50 اَنتءُُ ھما یاں کہ رومن زرتگ آ کساس 550 اَنت۔
گپ پنجاہءُُ پَنچ سَدءِ نہ اِنت۔ اسل گپ ایش اِنت کہ اربی سیاھگ بلوچیءِ تواراں جوانیں وَڑےءَ گِیشّینت نہ کنت چیاکہ عربی سیاھگءِ کشّابی نشان کمتر اَنتءُُ بلوچیءِ کشّابی توار گیشتر اَنت۔ ھمے پیم اربی سیاھگءِ دگہ جنجالے ایش اِنت کہ دانکہ لبزاں سُرینوک یا اعراب یا زبرءُُ زیر ءُُ پیشءُُ ڈَکّ یا اوشتءِ نشانءَ مہ جنئے، واناک نہ بنت۔ مسال ء ھبرءَ بلوچی زبانءَ ”سرگ“ (س ر گ) شش لبز اِنت۔ اگاں عربی سیاھگءِ تہا تو اے ششیں لبزاں گِیشّینگ بہ لوٹئے گڑا ھر آبءِ سرا سُرینوک جنگ لوٹیت بلے رومنءَ اِنّاں۔ چو کہ:
) سَرَگ (سَر) sarag
) سِرَگ(سارت تَرّگ) sirag
) سُرَگ (جُنزگ) surag
) سَرّگ (ھرءِ ژانگگ) sarrag
) سِرّگ(سِٹّ کنگ) sirrag
) ُُ سُرّگ(گوات گرگ، زھر کنگ) surrag
اربی سیاھگءِ دگہ اَئیبے ایش اِنت کہ بلوچیءِ بُنگیجی اوشتیں آبانی توارءَ در کت نہ کنت۔ ایشیءِ سبب ایش اِنت کہ عربی زبانءَ ھر لَبزءِ اولی آبءَ زبر، زیر یا پیش پِر بیت بلے بلوچی چو نہ اِنت۔ بلوچیءَ چُشیں لَبز بے ھساب اِنت کہ آھانی اولی آبءَ زبر، زیر یا پیش ہچ پِر نیست۔ رومن سیاھگءَ چُشیں لبز ھچ جنجال نہ کننت۔ چوکہ:
) دَرد(تَورِشت) dard
) درد (ھَورءِ ترندءَ ایر دیگ) drad
یاکہ:
) گٗور (گٗوریں ماھیگ) gor
) گوَر (گٗودان) gwar
) گَور (گَور کنگ، ساٹگ) gaor
) گُورّ (گُورّءُُ گارءِ توار) goorr
بُرزءِ دَروَرءَ ما گندیں کہ اربی سیاھگءَ یکیں آب جاگہے کشّابےءُُ جاگہے جوانابے چو کہ گور (gor)ءِ تہا ”و“ کشّابے بلے گور (gwar)ءِ تہا جوانابے۔
اگاں بلوچی رومنءَ بہ بیت، نبشتہءِ اے رنگیں جنجال باز کمتر بنت ءُُ بلوچی واناک تِر بیت۔
دی بلوچستان پوسٹ: رومن بہ بیت یا کہ تازی ھمک سیاھگءِ تہا بازیں مانگیشتگیں جیڑہ ھست کہ لس مہلوک پہ ارزانی سرپد نہ بیت۔ تئی ھیالءَ بلوچ زبانزانت وھدے سیاھگ اگں نبشتہ رھبندانی سرا کار کننت لس مہلوکءِ سرپدی ءُ گوں وت نزیک کنگءِ چِہ کچءَ جھد کننت؟
پسو: پہ زبانےءَ سیاھگےءِ گچین کنگ تکنیکی کاریے ءُُ ایشیءِ گِیشّینگ زبانزانتءِ کار اِنت بلے اے چیزءِ ھیال ھم دارگی اِنت کہ گچین کرتگیں سیاھگ پہ لس مہلوکءَ واناک بہ بیت۔ مردم آئیءِ تہا نبشتہ کنگ ءَ جنجال مہ بنت۔ پَراھاں سیاھگءِ دَربَرگ گران مہ بیت۔
بلے اے گپ ھم ھست اِنت کہ لس مہلوکءَ بگر داں بلوچیءِ ندکاراں دَرا۔ ایشانی تہا گیشتر مردم اَنچیں اَنت کہ سیاھگءِ سرا گپ جنگ ءِ وھدءَ زبانءِ نپءُُ نُکسانءِ ھیالءَ نہ اَنت بلکیں وتی سیاسی یا دِینی وپاداریانی ھیالءَ اَنت۔ آ سیاھگءِ کارءَ برے گوں دِینّءَ ھور کننتءُُ برے گوں سیاستءَ۔ یکے گشیت رومن سیاھگ مارا چہ اسلامءَ دِیر بارت۔ دگرے گشیت مارا چہ ایرانءُُ اوگانستانءُُ عربستانءِ بلوچاں گستا کنت۔
اے دراہ بے بُنیں تُرس اَنت۔ عربی زبانءُُ سیاھگ چہ اسلامءَ پیسر اَنت۔ عربی سیاھگءِ زیرگ ناں کسےءَ مومن کنت ناں رومن کسےءَ کافر کنت۔
دگہ اُزرے اے ھم دیما آرگ بیت کہ عربیءِ جاگہءَ لاتینی سیاھگءِ زیرگ بلوچیءَ چہ ھمساھگیں زباناں سِندیت۔
اے ھم بے سَریں گپ یے چیا کہ سیاھگءِ گچین کنگءِ وھدءَ ھر کس وتی زبانءِ توارینکی رھبندءَ چاریت۔ کس ھمساھگیں زبانانی گومءَ جُڑگ یا سِدگءَ نہ چاریت۔ انڈیاءِ زباناں چمشانکے بہ دئے۔ چِینچو زبان اَنت کہ ھمساھگ اَنت بلے سیاھگ ھرکسی وتیگ اِنت۔ ھِندی دیوناگری سیاھگءَ اِنت۔ پَنجاپی گورمُکی ءَ اِنت۔ بنگالی دگہ سیاھگےءَ اِنت۔ ھمے پیم ملیباری، تامِل یا دگہ زبان اَنت۔ یکیں ملکءِ زبان اَنت بلے سیاھگ اِش یک نہ اِنت۔
منی سر پِر نہ بیت کہ بلوچیءِ سیاھگءِ گچین کنگءِ وھدءَ ھمساھگانی دلوشیءُُ دلرنجیءَ پرچا چارگ لوٹیت؟مئے ھمساھگیں زباناں زانا چہ شَرّیں کتگ پہ بلوچیءَ؟ مئے ھمساھگ اردو اِنت، فارسی اِنت، عربی اِنت، پنجاپی اِنت، پشتو اِنت، سندی اِنت۔ اے ھمساھگاں پہ بلوچی ءَ چِہ شَرّیں کتگ کہ ما آھانی سدگءَ دِلوارگ بہ بیں؟ اے ھما زبان اَنت کہ بلوچی زبانءَ تاوان دیگا اَنت، بلوچیءَ کم کمءَ وران اَنت۔ اگاں رومن سیاھگءِ زیرگءَ چوشیں ھمساھگے چہ ما سِدیت گُڑااے شریں گپے۔
اے اَجَکّہی گپے کہ ما سواسءِ زیرگءِ وھدءَ وتی پادانی ماپءَ چاریں بلے سیاھگءِ گچین کنگءِ وھدءَ زبانءِ ماپءَ نہ چاریں۔ مئے دلگوش برے گوں دِینّءَ اِنت، برے گوں سیاستءَ۔ اگاں ما ھَکءُُ دل وتی زبانءَ دوست داریں گُڑا بایدیں سیاھگءِ گچین کنگءِ وھدءَ وتی زبانءِ نپءُُ نُکسءَ بچاریں۔
جست: بلوچیءِ زبانزانت مروچی ٹولیانی تہا شِنگ اَنت یک نیمگے سید رھبندءِ منوگر اَنتءُُ دومی نیمگا ایندگہ راھبند چُش کہ اپسالہ ءِ رھبند ءُُ پدا دگہ ھم انچیں رھبند دیما آرگ بیتگ اَنت کہ آ چَٹ دگہ وڑ اَنت۔ تئی ھیالءَ بلوچی ءَ پدمنتگیءِ یکے چہ مستریں سوباں ھمے نہ اِنت کہ ھمک مردم وتی نیمگا نوکیں چیز دیما آرگءُُ زبانءِ ھاترا گیشتر جیڑہ پیدا کنگا اِنت؟
پسو: ایشیءَ تو مستریں سَوَبے گُشت نہ کنئے چیاکہ اَنچو کہ من پیسرا نام گِپت کہ بلوچی زبانءِ پَدمنتگیءِ مستریں سَوَب ایش اِنت کہ آئرا سیاسی پشت پناھی گون نیست۔ پاکستانءُُ ایرانءِ بلوچ دُژمنیں کارءُُ کارپدانی سَٹّ اِنت کہ وانگجاھاں، رسانک یا میڈیاءِ تکاں، سرکاری کارگِساں ءُُ کارءُُ باری بُنجاھاں بلوچی، براھوئیءُُ بلوچانی ایدگہ کستریں زباناں جاگہ نیست۔۔ پمیشکا من گشاں کہ بلوچی زبانءِ پدمنتگیءِ مستریں سَوَب سیاھگ نہ اِنت بلکیں سیاسی ڈالچاری اِنت ھاں البت الکاپیں ءُُ مَنّتگیں سیاھگےءِ نہ بیگ ھم بلوچیءِ دیمرویءِ دیما اَڑاندیے چیاکہ زبانےءِ وانینگ یا رسانکءَ ھست بیگءِ واستا اَلّمی اِنت کہ آئیءَ را یک سیاھگے بہ بیت۔ بلے گپ پدا ھما اِنت کہ اگاں سرکاری یا سیاسی کمک گون بیتیں سیاھگءِ جیڑہ دِیری ٹہتگ اَت۔تو چی گشئے سرکار چار بلوچ linguisticsءِ تہا PhD کنائینت نہ کنت؟ دل گون نہ اِنت کہ کار نہ بنت۔
دی بلوچستان پوسٹ: بلوچی زبانءُُ لبزانک تئی ھیالءَ کجام ھدءَ دیما شتگ یا پَد کِنزتگ ءُُ آئیءِ مستریں سَوَب کجام اَنت؟
پسو: بچار، لبزانک زبانءِ پُلّ یا بَر اِنت۔ اگاں زبان پدمنتگیءِ آماچ بہ بیت، لبزانک دیمروی کت نہ کنت۔ دیمروی ایوکا اے نہ اِنت کہ وھدی شائریءَ دستونک ءُُ ھائیکونہ بیتگءُُ ھنیگیں شائریءَ ھست اِنت۔ من ھمے سرپد باں کہ بلوچی لبزانک دیمروئیءِ جُہدءَ اِنت بلے کُنٹگام اِنت۔ءُُ زبان پُشتءَ روان اِنت۔
زبانءِ پَدروئی ءِ یک نشانی یے ایش اِنت کہ آئیءِ جندءِ لَبز گار بیان اَنتءُُ آھانی جاگہءَ بالادستیں زبانانی لبز گران اَنت۔ پیسرا بلوچءَ گشتگ ”ھُدا مُرزی“ مَرچاں گشیت”مرحوم“۔ ھسابءُُ دادءِ تہاشستءُُ ھپتاد، ساٹھ ستّرءَ گپتگ، مردم وتی فون نمبرءَ یک دو سئے چارءِ بدلءَ ون ٹو تری فورءِ تہا گشنت۔ ماگندیں کہ روبرکتی بلوچستانءِ بلوچی فارسیءَ لُرد کتگءُُ رودَرتکی بلوچستانءِ بلوچی اردوءَ لیگار کتگءُُ عربستانءَ بلوچیءَ عربی ءِ پولنگ چتگ۔
ما اگاں وتا گوں وتی ماتءُُ پتءُُ ایدگہ پیریناں دیم پہ دیم بہ کنیں ءُُ بچاریں گڑا مارا سما بیت کہ آ بلوچیءِ گیشتر لبز زاننت۔مئے گال اَمبار یا vocabulary باز کمتر اِنت۔ ایشیءِ مانا ایش اِنت کہ مئے زبان پُشتءَ روان اِنتءُُ چیزے کرنءَ پد گار بیت۔ چیاکہ زبان یک ماڑی یے ءُُ لَبز آئیءِ ھشت اَنت۔ ھِشت کہ ڈُران بنت، ماڑی ھم یک روچے کَرُجیتءُُ کپیت۔لَبز کہ گار بنت، زبان ھم نہ اوشتیت۔
مئے زبان گلام اِنت، ایردست اِنت ءُُ ایردستیں زبانءِ ایوکا لَبز گار نہ بنت، آئیءِ گیدی کسو، اہدی شئیر، آئیءِ بتل، چاچ، زبانءُُ بیانءِ تامداری دراہ گاربیان بنت۔ ما گندیں کہ وھدءَ بلوچیں ماتءَ وتی نُنّک نازینتگءُُ واب گیتکگ اَنت بلے مرچیگیں مات نازینک نہ زانت۔ وھدءَ پتءُُ پیرکاں وتی چُکّانءَ کسو آورتگءُُ داتگءُُ آ گیروشگ کتگ انت مرچیگیں پت ءِ کرّا گیدی کسو نیست۔ وھدءَ گیشتر بلوچاں چاکرءُُ گوھرام، ھانی ءُُ شئے مریدءُُ دگہ اَہدی شئیر یات بیتگ انت۔ مرچاں شائرءُُ کلمکارانی تہا ھم چُشیں مردم ھسابی اَنت کہ آھاں بلوچیءِ اَہدی شئیر یات بہ بنت۔ وھدءَ ھر یک بلوچےءِ زبان تامدارءُُ بلوچی تبءَ بیتگ، مرچیگیں بلوچءِ زبان پرشتگ۔ وھدیگیں بلوچءَ گشتگ تو منا پونزءَ رسینتگ یا تو منا سُھتے داتگ مرچیگیں بلوچ گشیت تو منی جینا حرام کتگ۔
دی بلوچستان پوسٹ: مروچی ما گِندیں دگنیاءَ بازیں زبان گارءُُ بیگواہ بیان اَنتءُُ اَنچو گشنت بلوچی زبانءِ سرا ھم اگں مھکمیں ءُُ دلگوشیں جہد مہ بیت گڑا بلوچ ھم بیگواھی ءِ نیمگا شت کنت۔ تئی مارشت اے درگتءَ چی اَنتءُُ تو بلوچی زبانءَ اے وھدءَ کجام زبانانی لَڑءَ گندگائے؟
پسو: اے وھدءَ دنیاءِ تہا 7 ھزارءِ کساسءَ زبان ھست۔ UNESCOءِ زبانزانتانی اندازہ ایش اِنت کہ داں اے کرنءِ ھلاسیءَ، اے ھپتیں ھزار زبانانی نود درسدروت ءُُ گار بیت۔
We estimate that, in most world regions, about 90% of the languages may be replaced by dominant languages by the end of the 21st century.
(UNESCO, 2003)
ایشیءِ مانا ایش اِنت کہ داں بیستءُُ یکمی کرنءِ ہلاسیءَ دنیاءِ ہپتیں ہزار زبانانی تہا شش ہزار زبانءَ گیش روت ءُُ گار بیتءُُ پشکپتگیں زبان پدا چینچو کرنءُُ سالانی مہمان اَنت ایشیءِ پیسلہءَ آوکیں وھد کنت۔
بلوچی زبانءِ باندات چون اِنت؟ آوکیں کرنءُُ سالاں وتا داشت کنت یا ناں؟ ایشیءِ دارءُُ مدار ھمے گپءِ سرا اِنت کہ بلوچ زانت کہ منی زبان دیم پہ گاریءَ روان اِنت یا ناں۔ اگاں بلوچ وتی زبانءَ دوست داریت،وتی زبانءَ کارمرز کنت، وتی زبانءِ تہا گپ جنت، وتی زبانءَ نبشتہ کنت، وتی زبانءَ وانیت، وتی زھگانی گومءَ وتی زبانءَ گپ جنت، وتی زھگاں وتی زبانءِ ھدوناکی یے پیداگ کنت گڑا زبان گار نہ بیت۔ اگاں ناں زبان چیزے کرنءِ تہا بیگواہ بیت۔
اے گپءَ ما شما درست زانیں کہ ھما ملکاں کہ بلوچستان دزگیر کتگءُُ وتی گلام جوڑ کتگ، آھاں بلوچ دوست نہ بنت۔ بلکیں آھانی چم بلوچستانءِ مالءُُ مَڈّیاں سَکّ اَنت۔ آ بلوچستانءِ زرءَ وتی کنگ لوٹنت۔ بلوچ ڈیھءِ چیر زمینی گنجءُُ ھزانگانی پُلگءِ رندا اَنت۔ بلے اے کارءَ آ پہ ھلو ھالو کت نہ کننت چیا کہ بلوچ راج انگت زندگ اِنت۔ ءُُ آزاننت کہ دانکہ بلوچ راج زندگ اِنت ما بلوچستانءَ داں دیراں گلام داشت نہ کنیں بلے آ بلوچاں کُشت یا گلّینت ھم کت نہ کننت۔ بلوچ یک لوگے یا میتگے نہ اِنت، بلاھیں راجے۔ پہ مردمانی کشگ ءُُ چُکچین کنگءَ گار نہ بیت پمیشکا آھاں چہ شُروءَ بلوچ راجءِ راجی ھستیءِ ھلاس کنگءِ ھاترا چیزے پندل سازتگ۔ءُُ بندات آھاں چہ زبانءَ کتگ چیا کہ زبان راجےءِ اُنڈال اِنت۔ اُنڈالءَ کہ بُرّئے، درچک وَت مِریت۔ ھمے پیم راجےءِ زبانءَ کہ گار کنئے، راج ھم نہ مانیت۔
اے گپءَ بگندئے ما بلوچ اینچو نہ ماریں بلے ھما زوراکاں کہ بلوچستان وتی گلام کتگ، آ اے گپءَ شری ءَ زاننت کہ زبان یک راجےءِ ساہ اِنت۔ راجی ھستیءِ مستریں مِنُکّ اِنت، راجی پَجّارءِ دیماتریں نشان اِنت۔ھمے سبب اِنت کہ آھاں پہ زانتءُُ شوربندی دو کار کتگ دانکہ بلوچءِ راجی ھستیءُُ پَجّارءِ بنیاد بزاں زبان گار بہ بیت۔
یکے ایش اِنت کہ بلوچستانءَ درکومانی آرگءُُ نادینگ دانکہ بلوچانی آبادی کمتر بہ بیت۔ شال ءُُ کشءُُ گوراں اوگان پَناھگیرانی آرگءُُ آھاں پَجّارکارڈ (شناختی کارڈ) دیگ، ءُُ گوادرءَ میگاپروجیکٹءِ بندات کنگءُُ پنجاہ لک چینیءُُ پنجاپیءُُ دگہ درکومانی آرگءُُ نادینگءِ اسکیم بلوچانءَ اقلیتءَ برگءِ پندلءِ دو مستریں درور اَنت۔
زبانءِ کُشگءِ دوبراگیں پندل ءِ دومی براگ ایش اِنت کہ بلوچی زبان پُشتءَ دارگ بہ بیت۔ ھمے زبان کُشیں پالیسیءِ ردءَ ما گندیں کہ بلوچ زھگانءَ آھانی جندءِ زبانءَ وانینگ نہ بیت۔ سرکاری کارگسانی تہا بلوچی زبان گون نہ اِنتءُُ ننکہ سرکاری رسانکءِ تہا جائزیں ھک ءِے ھست۔
بلوچ دُژمنیں واکانی نیتءُُ ارادہ ھمیش اِنت کہ بلوچی زبان وانگءُُ زانگ، کارءُُ بار ءُُ نیادی، رسانکءُُ ایدگہ تکاں ہچ کردءِ واھُند مہ بیت۔ دانکہ بلوچ راجءِ دلءَ پہ وتی زبانءَ بے قدریءِ مارشتے پیدا بہ بیت۔ بلوچ راج دلءَ ھمے بہ گشیت کہ بلوچی زبان پدمنتگیں زبانے بیکہ شائریءَ دگہ ھچ کارءَ نئیت۔ اے نہ منا لاپ دات کنت، نہ عزتءُُ شرپے دات کنت، ناں منی وانگءِ ھاترا الّمی اِنت ناں کارءُُ دنداءِ۔ انگت انگریزیءُُ اردوءُُ پارسیءُُ عربی وتی زھگءَ وانیناں شرتر اِنت۔
ادا یک اَرزشتی گپے ایش اِنت کہ زبان ایوکا اے واستا گار نہ بنت کہ قبضہ گیریں سرکار آھاں ڈالچار کنت یا لگت کنت، بلکیں زبان ھما وھدءَ گار بنت وھدے ھما زبانءَ گپ جنوک وتی زبانءَ دوست مہ دارنت۔ پمیشکا ھر وھدءَ کہ یک زوراکیں ملکے یا راجے دگہ راجےءَ وتی گلام جوڑ کنت گڑا آئیءِ مستریں جہد ھمیش بیت کہ اول ایردستیں راجءِ زبانءَ دیمروئیءَ مئیلیت، دومی۔ گلامیں راجءِ دلءَ تہا جندءِ زبانءِ دوستیءَ ھلاس بہ کنت۔ آئیءِ دلءَ کمتریءِ مارشتءَ جاگہ بہ دنت۔ گلامیں راج وتی دلءَ ھمے بہ گوشیت کہ منی زبان ھچ کارءَ نئیت، واجہءِ زبان چہ منیگءَ شرتر اِنت۔
ھمے گپءَ UNESCO چو بیان کنت:
Language endangerment may be the result of external forces such as military, economic, religious, cultural, or educational subjugation, or it may be caused by internal forces, such as a community’s negative attitude towards its own language.
(UNESCO, 2003)
انچو کہ یونیسکو گشگا اِنت کہ زبان دو چیزءِ آسرءَ گار بیت۔ دگرانی ایرجیگیءُُ وتیگانی نادوستی۔ ما گندیں کہ بلوچی زبان ھمے جاورانی تہا اِنت۔ بدواھانی ایردستیءُُ دوزواھانی نادلگوشی دوئینانی آماچ اِنت۔ یک نیمگے پاکستانءُُ ایرانءِ سرکاراَنت کہ بلوچانی راجی ھستیءِ بُنگوج کنگءِ نیّتءَ بلوچی زبانءَ پُشتءَ دارگا انت۔ دومی نیمگا زُلم آماچیں بلوچ اَنت کہ راجی گلامیءَ ھما جاگہءَ آورتگءُُ سرکتگ کہ چہ وتی زبانءَ بیگانگ اَنت۔ اَنچنائیں بلوچاں بگر داں بلوچانی زانتکارءُُ دانشورءُُ سیاستداناں دَرا، بلوچی زبان درستانی کِرّا ڈالچار اِنت۔
مروچی جاور اے ھدءَ سر اَنت کہ بلوچ سیاسی سروکاں گوں وتی راجءَ گپے جنگی بیت گڑا وتی زبانءِ بدلءَ دگہ زباناں نبشتہ ءِے کننت۔ بلوچ سیاسی گلانی دستور ءُُ کاررھبند وتی زبانءَ نہ اَنت۔ راجی سروکانی گشتانک ءُُ جلسہءُُ جلوسانی نعرہءُُ کُوکّار اردوءَ اَنت۔ بلوچیں زانتکارءُُ دانشور پہ وتی راجءِ سرپد کنگءَ دراجیں نبشتانک نبیس اَنت بلے اردوءُُ انگریزیءَ۔ ھمے پیم بلوچ تاکارءُُ ھالکارانی ھالتاک چو کہ انتخاب، توارءُُ آساپ اردوءَ اَنت۔ وانندگیں مردمانی پیگامک یا ایس ایم ایس کہ آ موبائل ءِ سرادیم اِش دینت، اردو، انگریزی، فارسیءُُ عربی ءَ اَنت۔
ھما بلوچ سیاسی گلاں یا دانشوراں کہ وتی زبانءِ بدلءَ اردوءُُ پارسی یا دگہ زبان وتی سیاسی درشانءِ زبان جوڑ کتگ انت،آھانی گشگ ایش اِنت کہ بلوچیءِ جاگہءَ اردو یا دگہ زبانےءَ نبشتہ کنگ، بلوچءِ توارءَ بُسترءُُ دِیرتر بارت۔بلے چو نہ اِنت۔دگرءِ زبان بلوچءَ گَنتِر نِگُّٹ کنت۔گنتر گُنگ کنت۔ چیا کہ بلوچءِ توار بلوچی اِنت۔ آئیءَ کہ تو ڈالچار کنئے گڑا تئی توار چہ ھَلوتءَ گیش نہ بیت۔
بایدیں ما بے ترانگ مہ بیں کہ راجی ھستیءِ مستریں مِنُکّ زبان اِنت ءُُ دانکہ کسے زباندوست مہ بیت، آ راجدوست بیت نہ کنت۔ پمیشکا زبانی کلامی چو گشگ کہ ”بلوچی مئے وتی شہدیں زبان اِنت“ بلے گواچِنءَ دگرانی زباناں دستانی دلءَ کنگ ءُُ تَرّگ زبان دُژمنی یے۔ اے اَنچیں کاریے کہ یک ماتے یا پِتے وتی چُکّءَ جی ءُُ جان بہ کنت، کُربانءُُ کولیگ بہ کنت بلے آئیءِ ورگءُُ وپسگ، سپائی ءُُ وانینگءِ سُدّءَ مہ بیت۔اے ماتوی کاریے ءُُ اے بَژنی گپے کہ ما گوں وتی زبانءَ ماتوی کار کنگائیں۔ ما بلوچستانءِ آجوئیءِ گپءَ دپءِ پُرّءَ جنیں بلے پاکستانءُُ ایرانءِ زبانانی گلامیں۔ ما دست ء وت بلوچیءُُ براھوئیءِ اُنڈالاں بُرّگائیں ءُُ اردوءُُ پارسیءَ آپءُُ سمات کنگائیں ءُُ رودینگائیں۔ مرچی سرکاری بلوچءَ بگر داں آشوبی بلوچءَ دَرا، زبانءِ بانداتءَ مئے درستانی کِرد یک اِنت۔ما ھما کارءَ کنگائیں کہ پاکستان ءُُ ایران لوٹنت۔
منا گوں اردو یا دگہ زبانےءَ کُنّت نیست، چیا کہ زبانانی مانا یک اِنت۔ بلے وھدے یک زبانے تئی راجی ھستیءِ ھلاس کنگ ءِ ھاترا کارمرز بیت گڑا زاھر اِنت کہ آ مردمءَ دوست نہ بیت۔ ھنی اردو ءُُ پارسی چو ھما کارچءَ اَنت کہ پاکستانءُُ ایرانءِ دستءَ اَنتءُُ آ کارچءَ بلوچءِ لاپءَ جنگا اَنت۔
پہ بلوچاں زبانءِ جیڑہءُُ راجی گلامیءِ جیڑہ یکیں چیز اِنت۔ زبان راجی گلامیءِ سببءَ چیرتَرّتگءُُ ھمے پیم راجی آجوئیءِ جہدءِ سوبمندیءِ ھاترا اَلّمی اِنت کہ زبانءِ ھاترا جہد بہ بیت۔ گلامیں راجءِ زبان چہ سیاستءَ جتا بیت نہ کنت۔
بلوچ گلامیں راجے ءُُ گلامیں راجءِ مسال چو ھما مردمءَ اِنت کہ کورچاتءَ کپتگ۔ اَنچو کہ کورچاتءَ کپتگیں مردمءِ دو کار اَنت۔یکے ھمیش اِنت کہ چتورءُُ کائی وتا چہ چاتءَ دَر بہ کنت۔ ءُُ دومی ھمیش اِنت کہ دانکہ چہ چاتءَ دَر نہ یتکگ وتا چہ مِرگءَ چتو بہ رَکّینیت۔ ھمے پیم بلوچ راجءِ دیما دو کار اَنت۔ یکے وَ ھمیش اِنت کہ وتارا چہ راجی گُلامیءِ کورچاتءَ چتور در بہ کنت ءُُ دومی ھمیش اِنت کہ دانکہ چہ گُلامیءِ کورچاتءَ در نہ یتکگ، وتی راجی ھستیءَ چوں بہ رَکّینیت۔
پمیشکا بلوچءِ جہد یک دوشاھیں جہدے۔ راجی آجوئیءِ جہد کہ سیاسی جہدیےءُُ راجی ھستیءِ رکّینگءِ جہد کہ زبانءِ جہد اِنت۔ ءُُ اے دوئیں جہد ھورءَ کنگ لوٹنت۔ اَنچو کہ راج ءِ آجوئیءِ ھاترا بلوچءَ تپنگ چست کتگ، ھمے پیم پہ زبانءَ کلم چست کنگ لوٹیت۔
مرچیگیں دورءَ ھما زبان زندگ بیت کنت کہ آئیءَ سیاسی پُشتے ھست، آ وانگجاھاں وانینگ بیت، رسانکءَ ھست اِنت۔کارءُُ بارءُُ نیادیءِ زبان اِنتءُُ سرکاری کارگسءُُ کاراں کارمرز بیت۔ اے ھسابءَ بچارئے بلوچی چرے درستاں زِبَھر اِنت۔
بدواھانی پندلءُُ وتیگانی نادلگوشیءِ سببءَ بلوچی زبان روچ پہ روچ پشتءَ روان اِنت۔بلوچیءِ پدروئیءِ نشانی مئے دیما اَنت۔ بلوچی زبانءِ لبزءُُ گالبند، بتلءُُ چاچ، شئیرءُُ کسو، زبانءِ تامداری دراہ روان اَنت۔ مردماں یات نہ اَنت بس کتابانی امانت اَنت۔ اے ھما راہ اِنت کہ سنسکرت شتگ، لاتینی شتگ، اوستا شتگ۔ اے زبان نبشتگءِ تہا پشت کپتگ اَنت بلے گپ جنوک اِش نیست۔ مُرتگیں زبان اَنت۔
دی بلوچستان پوسٹ: ھمے زیتاں تو لندنءَ یک سیمینارےءِ تہا گشتگ اَت کہ درملکءَ آیگءَ ما وتی ساہ رَکّینتگ بلے زبانءَ نقصان داتگ ءُُ مئے آیوکیں پدریچ چہ وتی زبانءَ دیر بیان بیت۔ تئی ھیالءَ مروچی کہ بلوچ جہانءِ گیشتریں بہراں سر بیتگ اَنت ایشانی تہا زبانزانت ھم ھوار اَنت شما گڑا یکجاہ چشیں جہدے پرچہ بندات کت نہ کنئے کہ بلوچی ارزانیں دروشمےءَ بلوچءِ نوکیں پدریچءَ سر کنگ بہ بیت؟
پسو: جی ھو۔ من آ دیوانءَ اے بابتءَ گپ جتگ ات کہ مردم وتی زبانءَ چتورءُُ کائی یلہ دنت۔ زبانءِ یلہ دیگءِ یک وَڑے ایش اِنت کہ اگاں کسے وتی میتگ، وتی ڈیھءَ یلہ بہ دنتءُُ دگہ مُلکےءَ، دگہ آبندےءَ بہ روتءُُ جاہ منند بہ بیت کہ اودءِ زبان ھم دگریے، گڑا آئیءِ چکءُُ نماسگ وتی زبانءَ کم کمءَ یلہ دینتءُُ ھما ملک ئیگءَ زیرنت۔ ھما بلوچ کہ چہ بلوچستانءَ لَڈّتگءُُ عربستانءَ شتگ اَنت۔ مرچی آھانی تہا گیشتر مردمانی چکءُُ نماسگاں بلوچی یلہ داتگءُُ عربیءَ گپ جننت۔ ءُُ ھَنّیگیں شُلکیں دورءَ ھما بلوچ کہ چہ بلوچستانءَ لَڈّگءُُ یورپ یادنیاءِ ایدگہ ملکءُُ آبنداں روگا اَنت، آھانی چُکّءُُ نماسگ ھم وتی زبانءَ گار کننت۔
نوکیں پدریچءَ زبانءِ سر کنگءِ کار دو رنگءَ بیت۔ یکے ایش اِنت کہ لوگءِ تہا ماتءُُ پت گوں وتی چکءَ وتی زبانءَ گپ بہ جننت۔ اے پیم آ زبانءَ در بارت۔ دومی رنگ ایش اِنت کہ ڈَنّءَ وانگجاہاں وتی زبانءَ بوانیت۔ اگاں اے دوئیں چیز مہ بنت، مروچیگیں دورءَ زبان وتا داشت نہ کننت۔
زبان زانت گشنت کہ یک چکے ھما زبانءَ کہ بنداتی چیزے سالاں در بارت، ھما آئیءِ ماتی زبان بیت،ءُُ چدءُُ پد دگہ ھر زبانے ھرچُند در بہ بارت، اولیگءِ کچّءَ چِنت ءِے نہ کنت۔ ایشیءَ critical period hypothesis گشنت۔ بزاں اولی پنچیں سالاں تو گوں چکءَ ھما زبانءَ کہ گپ کنئے، آئیءِ ماتی زبان ھما بیت۔
مئے وَڑیں درانڈیھیں بلوچ بایدیں وتی چکانی گومءَ وتی زبانءَ گپ بہ کننت۔ لوگءِ تہا وتی زبان بہ بیت۔ ڈنءَ اگاں عربی اِنت، انگریزی اِنت یا کہ دگہ زبانے ھرچی اِنت، مردم مجبور اِنت کہ ھما ملکءَ نشتگ۔ بلے وتی جندءِ لوگءِ تہا باید اِنت وتی زبان بہ بیت۔ اگاں ما اے کارءَ بہ کنیں گڑا بزاں ما وتی زبانءِ بلاھیں ھکے ادا کت۔ یک بلاھیں کارے کت۔
اے گپ راست اِنت کہ بلوچ جہانءِ بازیں دمگاں سر بیتگ اَنت بلے آ اینچک نہ اَنت کہ یک نسلےءَ رند وتی زبانءَ داشت بہ کننت۔ من درملکءَ نشتگیں بلوچانی تہا اَنچیں مردماں زاناں کہ وتی زھگانی گومءَ وتی زبانءَ گپ نہ جننت۔ءُُ وانگجاھاں بلوچیءِ جند نیست۔ چوشیں جاوراں ایوکا زبانزانت یا زباندوست یک راجےءِ زبانءَ داشت نہ کننت۔
دی بلوچستان پوسٹ: مروچی سوشل میڈیاءِ وھد اِنت۔ شما سما کن اِت اگں بلوچ زبانزانت زانشتی تامر پہ زھگاں جوڑ بکن اَنت چُش کہ کارٹون اگں اینیمیٹڈ ویڈیو بلوچی زبانءِ تہا کہ گونڈو وتی زبانءَ ھیل کت بہ کننت؟
پسو: جی ھو۔ اے جوانیں چیزیے۔ تامر چہ نبشتگیں چیزاں گیشتر اسر داریت۔ اگاں من یک چیزے بِھ نہ دیتگ آئیءِ بابتءَ من سَتر بواناں، سرپد ءِے نہ باں بلے تامرءِ تہا یا اَنچو بہ گندان ءِے دمانءَ یات بیت۔ پہ زھگاں زانشتی تامُر جوڑ کنگ شریں کاریے بلے اے ھاترا دو وَڑیں مردم درکار بیت۔ یکے نبشتکار کہ چیزے نبشتہ بکنت۔ دومی ھما کہ تکنیکی مردمےءُُ ھمے نبشتگیں چیزاں تامُری دروشم دنت۔ اے جوانیں چیزیے ءُُ زھگانی دلءَ پہ وتی زبانءَ ھدوناکی یے ودی کنت۔
دی بلوچستان پوسٹ: رجانک یک مزنیں کمکے بیت کنت وتی مردماں وتی گپاں سرکنگءِ بلے مئے کرا ما دلجمیں رنگےءَ اے پِڑءَ کار نہ گندیں پہ درور اگں بلوچ زانتکار جہانی تامر اگں سیریزاں رجانک بہ کننت ءُُ لس مہلوکءَ سر بہ کننت شما گمان نہ کن اِت کہ ما داں یک ھدےءَ وتی زبانءَ رکّینگءَ ءُُ وتی مردماں وتی زبانءِ گوما مہر کنگءِ سکین دات کنیں؟
پسو: جی ھو۔ رجانک یک زبانےءَ شاھگان کنت۔کتابانی رجانک بہ بیت یا تامُرانی، چریشیءَ مئے زبانءَ نوکیں گالبند، نوکیں ھیال، نوکیں مئیل کئیت۔ بلے لَبزی رجانک دَرد نہ وارت۔ اسل رجانک ھما اِنت کہ ھما زبانءَ بیان بیتگیں ھیال، تبءُُ چاگردءَ دومی زبانءَ بیاریت، ایوکا لبزاں رجانک مہ کنت۔ ءُُ پریشیءَ اَلّمی اِنت کہ رجانکار دوئیں زباناں اَلکاپءَ بہ زانت۔ اگاں رجانکار دوئیں زباناں مہ زانت گُڑا آئیءِ رجانک چو شانوکءَ بنت۔ ءُُ زبانءَ ھچ پائدگ نہ دینت۔
دی بلوچستان پوسٹ: تئی دلدوستیں زبانزانت کئے اِنت ءُُ آئیءِ کجام کار ترا دوست بیت؟
پسو: منی دلدوستیں زباندوست یکے نہ اِنت باز اَنت۔ چہ وتیگاں بِندات بہ کناں گڑا یکے سید ھاشمی اِنت کہ آئیءَ بلوچیءِ دیمبریءِ ھاترا بازجہد کتگ۔ تاج بلوچ اِنت کہ آئیءَ پہ بلوچیءَ رومن سیاھگءَ را سرجمیں دروشمے داتگ۔ کارینا جہانی اِنت کہ آئیءَ سویڈنءِ اپسالا یونیورسٹیءَ بلوچی زبان بُرتگءُُ سر کتگ۔ زیا بلوچ اِنت کہ آ بلوچی زبانءِ گالءُُ گالبنداں پَلگارگءَ اِنت۔ ءُُ ڈنی زبانزانتانی تہا ڈیوڈ کرسٹل (David Crystal) اِنت کہ آئیءَ ایدگہ کاراں ابید Language Death نامیں کتابے نبشتہ کتگءُُ ھمے شون داتگ کہ انگریزیءُُ ایدگہ زورمندیں زبان چوں نزوریں زباناں وران اَنت۔ نوم چومسکی Noam Chomsky اِنت کہ آنوکیں دورءِ زبانزانتیءِ بابا اِنت۔
دی بلوچستان پوسٹ: تو اے وھدءَ چیزے نبشتہ کنگائے کہ پہ بلوچ راجءَ سوگاتے بہ بیت؟
پسو: من وتی آزمانکانی دومی کتابءِ چِنءُُ لانچایاں بلے من اے گُہءَ وارت نہ کناں کہ پہ بلوچ راجءَ سوگاتے بیت۔ منی نبشتہ کتگیں چیز چو جوان نہ اَنت کہ راجی سوگاتءِ درجہ دیگ بہ بنت۔ہاں البت منی جہد ھمیش اِنت کہ منی نبشتہ پہ وانوکاں وھد زوالیں چیز مہ بنت۔
دی بلوچستان پوسٹ: ورناھیں شائر، نبشتہ کار، آزمانکار ءُُ بلوچی وانوکءُُ بلوچ راجءَ چی کلوہ دیگ لوٹئے؟
پسو: کلوہ ناں بلکیں دزبندی یے کناں۔بلوچی زبانءِ ھاترا اگاں مزنیں کچّےءَ جہد یا تچءُُ تاک مئے دستءَ بیت نہ کنت بلے یک ءُُ دو اَنچیں کار اَنت کہ اگاں ما آھاں بہ کنیں گڑا وتی زبانءَ پہریزت کنیں ءُُ آوکیں پدریچاں جوانتریں رنگےءَ سر کت کنیں۔
ھما بلوچانی کرّا کہ موبائل یا ویڈیو کیمرا ھست آھما کماشانی کرّا بہ رونت کہ آھاں بلوچیءِ وھدی کسّوءُُ داستان، وھدی شئیرءُُ سوت یا بتل ءُُ چاچ یات اِنت آھاں ریکارڈ بہ کننتءُُ شنگ بہ کننت۔
ھمے پیم بلوچ زندمانءِ تکءُُ پہناتانی بابتءَ ویڈیو گرگ ھم جوانیں کاریے۔ مسال ء ھبرءَ اگاں توگوادرءَ یا تیاب دپی شہرءُُ میتگےءَ نشتگ ئے۔ تو وتی موبائلءَ زیرئے روئے کماشیں مید یا ماھیگرےءِ کرّا ءُُ آئیءَ ماھیگانی نام، بوجیگانی بہر، ماہیگ گرگءِ وَڑءُُ پیم یا دریائی موسمانی بابتءَ جستءُُ پرس کنئے ءُُ ویڈیو ریکارڈ کنئے۔ یا اگاں تو کیچءُُ پنجگورءِ میتگےءَ نشتگ ئے گڑا روئے دہکانکارےءِ کرّا ءُُ ھامین ءُُ مَچّانی بابتءَ آئرا جست ءُُ پرس کنئے ءُُ تو پنچءُُ دہ ملٹی ویڈیو گرئے۔ یا ھمے پیم دوچءُُ دوچ گِرانی، شکارءُُ شکاریانی، بلوچستانءِ موسمءُُ گوات ءُُ ھورءُُ ھرّگانی، یا استاکاریءُُ زَرگری، شوانگءُُ پسانی بابتءَ، اُشترءُُ ساربانی زندگیءِ سرا یا بلوچی زندمانءِ ایدگہ تکءُُ پہناتانی سرا توکسانیں ویڈیویے گرئےءُُ شنگ کنئے۔
ءُُ ھما بلوچ ازمکار کہ تامرسازیءِ پِڑءَ اَنت، اگاں آ بہ لوٹنت اے کارءَ پروفیشنل رنگےءَ ھم کت کننت ءُُ بلوچ زندمانءِ بابتءَ ڈاکومنٹیری تامر جوڑ کت کننت۔
میدءُُ ساربان یا زَرگِرءُُ دوچگِرانی کرّا روگءُُ آھانی گپءُُ کارانی کسانیں تامرے جوڑ کنگ گندگءَ چوشیں مزنیں کارے نہ اِنت بلے اسلءَ یک زبانےءِ پَہریزگءُُ وتی چکءُُ نماسگاں سر کنگءِ بے مَٹّیں وَسیلہے۔ چریشیءَ دو کار بیت یکے ھما دورءِ یاتگاریے ایر بیت، دومی زبانءِ ھما لبز کہ شوانگی، مالداری، ھامین، ماھیگری، دوچگری یا دگہ پِڑاں ھست اَنت آ گار نہ بنت۔ اگاں مئے تہا ھزار مردم ھپتگے یک پنچ ملٹی تامُرے جوڑ بہ کنت بلاھیں گنجے مُچ بیت۔
مارا وتی زبانءِ ھیال وت دارگی اِنت، آئیءِ رَکّینگءِ جہد وت کنگی اِنت۔ UNESCO یا دگہ ہچ ادارہ یا زبانزانت زباناں چہ گاریءَ رَکّینت نہ کنت۔ آھانی کار بس ھال دیگ اِنت کہ پلاں زبان دیم پہ گاریءَ روان اِنت۔ نی زبانءِ دارگ ھما راج ءِ جندءِ کار اِنت۔بلے ما وتی زبانءِ رَکّینگءِ ھاترا شِہمیں جہد کنگا نئیں ءُُ ایشیءِ مستریں سَوَب راجی گلامی اِنت۔ راجی گلامی یک نادراھی یے ءُُ اے نادراھیءِ نشانیانی تہا یکے ایش اِنت کہ گلامیں راج وتی زبانءَ آ ازتءُُ درجہءَ نہ دنت کہ دیگ لوٹیت۔
