نبشتانک: بلوچی تامر ( Leyari : a Prison Without The Wall)
نبشتہ کار: مولابخش ریئسی
دی بلوچستان پوسٹ
اگاں اے تامر ءِ وهد چارگ به بیت گڑا گوشت کنیں گونڈیں تامرے ـ بلے ، گونڈیں تامر چی ے ؟؟ کجام تامر گونڈ یا دراجیں تامر گوشگ بیت ـ ایران ءِ نامداریں مزن شهدربرجاه ءِ استاد ڈاکٹر احمد الستی که وت تامر ساچی وانین ایت گونڈیں تامر ءِ باندات ءَ ۷ ڈکٌ بادین ایت ، آ گوشیت ” گوں هر گونڈیں کسہ ءَ گونڈیں تامر ساچگ نہ بیت ـ گونڈیں تامر ءِ بند ءُ بوگ ( Structure ) چوش انت :
۱- یک یا دو درےٌ ( Sequance) بہ بنت
۲- کارستے یک یا دو بہ بنت ، البت بُندری
۳- شریں آزمانءُکے په گونڈیں تامرے ءِ ساچگ ءَ
۴- وهد ءُ جاه “” وهد یکیں وهد بہ بیت ، جاه دگہ بہ بنت پروگے نیست
۵- یک هالوری کسہ اے بہ بیت ( Single Event )
۶- آسر گڑ منج به بیت ( Twist )
۷- یک بُندری پگرے بہ بیت ےٌ
اگاں تامرءِ تہ ءَ چہ دو یا یک درے ءَ ( Sequance) گیشتر آرگ لوٹ ایں ، گڑ ءَ گهتر همیش انت که در هوار کنگ بنت ءُ گوست ءُ ( Flash Back) آیوکیں وهد ( Flash Forward) آرگ بہ بنت اے دوئیں دروشمانی کارمرزی ءَ ّدراں (Seqance) نه پر ش انت ـ
اے هپت ایں ڈک که دیگ بیت انت پہ گونڈین تامررے ءِ ساچگ ءَ ھژدری انت ۔
اے ھپت ایں گونڈیں تامر پہ گونڈیں تامرءِ گھتر سر پد بیگ چارگ کرزانت
۱- Black Hole
۲- Doodle Bug
۳- Ten Step
۴- Man With Out Head
۵- A dark Light Place
۶- The Papers Memory
۷- 27 Room
هنیٌ گپ ایش انت که اے تامر نہ مُرگے ننکہ اشترے ، چو اشتر مُرگ ءِ کاپ ءَ نہ بال کنت ننکہ بوجہ زیر ایت . گوش انت کسہ اے کہ بازیں شاهل ےٌ بہ بیت ، آ کسہ یا آزمانک ءَ پہ گونڈیں تامر ءَ گچین نہ کن انت . کسہ اے کہ تهنا یک هالورے ءِ ( Event ) باندات ءّ هبر بہ کنت پہ گونڈیں تامرءّ شرانت ـ اے تامر ءَ اول وّ من بہ گوشاں کہ جوانیں تامر سیاهگے ( Screen Play) نیست انت ےٌ کہ مردم آئی ءِ باندات ءّ هبر بہ کنت ـ اے تامر ءِ سیاهگ پهک ءَ مانگیشتگ ، سوجکار وت هم نزانت چے بیگ ءَ انت ـ کسہ کشکی کسہ اے ، نوکیں تهر ءَ نبیسگ نہ بیتگ ، بلے سکّ گڑمنج انت ، اگاں ھم بہ لوٹ ایت چاروک ءَ چیزے بہ گوشیت ، گوشت نہ کنت ـ چاروک اے نزانت اے ورناهیں کارست کہ تامر آئی ءِ زندمان ءِ سر ءَ ٹاهینگ بیتگ ، چے داب ءّ شریں لیبی ے ، پرچہ پاکستان ءِ راجی ٹیم ءَ گچین کنگ بیتگ . هچ دابیں سرپدی ے چاروک ءَ نہ دات ـ
تامر ءِ سیاهگ ءَ سئے شاهل هست انت بزاں سئے کارستانی باندات ءّ هبر کنگ ءّ انت ـ
۱- ورناهیں کارست
۲- آئی پت که نامداریں لیبی ے بیتگ
۳- آئی ءِ مات که شیمک ءِ نادراهی ءِ آماچ انت ـ
بزاں سئے هالورانی باندات ءَ هبر ءَ انت ـ کہ چوشیں کسہ پہ گونڈیں تامر ے ءِ ٹاهینگ ءَ شر نہ انت ، چہ اے کسہ ءَ باید انت دراجیں تامرے پئیم بہ بیت ـ درستاں چے مستریں گپ ایش انت کہ گونڈیں تامر کسہ نہ جنت ـ
تامر لیاری بتدیجاهے بے ڈیوالیں “” یک دراجیں کسه اے که گونڈ کنگ بیتگ ـ
اے کسہ ءِ سئے شاهل انت که شری ءّ پریسگٌ نہ بیتگ انت
۱- بُندری کارست ءِ پت مُستل انت ، مستل کے انت پرچه نامداریں لیبی ے بیتگ کارست ءِ پشدر گارانت ـ بلکیں لیاری ءِ وهد ءِ جهمنند بزان انت مُستل کے بیتگ ، بلے نوکیں پدریچ وَ نہ زان انت مُستل کے انت ، دگنیا ءِ آ دگہ بلوچ هم مُستل ءّ نه زان انت . باید وَ همیش ات مُستل ءِ پُشدر گیشینگ بیت ایں ـ
انچوش من گوشتگ ات که مستل ءِ هچ زانگ نہ بیت پرچه مزن انت ـ نامداریں لیبی ے بیتگ بلے ، آئی ءِ باندات ءَ تامر ءِ تہ ءَ گپ جنگ نہ بیت ـ دومی کارست مات انت ، هیر آ وَ شیمک ءِ نادراهی ءِ آماچ انت . ما گوشت کنیں داں اد ءَ تامر ءِ سیاهگ ءِ دو شاهل انت ، سیمی شاهل بُنی کارست ءِ جند انت کہ آ هم زانگ نہ بیت پرچہ پاکستان ءِ راجی ٹیم ءَ گچین کنگ بیتگ ؟؟ ـ
تامر ءِ سیاهگ ءِ تہ ءَ هرکارے ءِ بایدانت سّوَبے بہ بیت چاروک بید ء سّوّب ءَ هچ چیزے ءَ نه من ایت ـ
کارست ءُ گوازی
من آ دگہ کارستاں وّ نزاناں بلے عبدالرحمن گمنام باز شریں تامر استالے سینما ءَ شری ءِ سر ءَ زانت گوازی ءِ ( ایکٹنگ ) زات ءَ شری ءَ پجہ کار ایت ، هند ءِ سینما ءِ گوستانک ءَ الکاپی ءَ سرپدانت ءُ پیسریگیں تامرانی تہ ءَ کہ گوازی کتگ ئے ، یک شریں دروشمے ءَ وت ءَ ےٌ پیش داشتگ . من نہ زاناں پرچہ اے تامر ءِ تہ ءَ چوش نزور گوازی کنت ؟ـ یک سوجکارے باید انت درستاں چے پیسر گوازی ءِ زات ءَ بزانت ءُ کارست ءَ بِلٌیت وتی داب ءَ گوازی بہ کنت ، اگاں گوازی ے کُت نہ کُت ، گڑا سوجکار وتی هیال ءَ گوازی ءِ باندات ءّ پہ تامر استال ءَ بہ َ درشانیت وتی پگر ءَ بہ گوشیت ـ
تامر ساچی چی ے ؟
تامر ساچی ءِ تہ ءَ سئے ( ۳) پدانک انت که سکیں مزنیں بستارے دارانت اگاں اے سئے پدانکانی سر ءَ شری ءَ کار کنگ مہ بیت تامر بیران بیت ـ اے سئے پدانک چوش انت :
۱- Pre Production پیش ساچگ
۲- Production ساچگ
۳- Post Production پد ساچگ
اے سئے ایں پدانک سکیں مزنیں بستارے دار انت ، اے سئے اینانی تہ ءَ پیش ساچگ ( Pre Production ) گیشتر دلگوش کرزایت ـ اے پدانک ءِ تہ ءَ یک شریں سیاهگے شوهازگ بیت اے سیاهگ ءَ بیت کنت سوجکار ءِ جند نبشتگ بہ کنت کہ اے دروشم ءَ ندکاریں سوجکار گوشگ بیت ، یا بیت کنت هرجکشٌ اے سیاهگ ءَ نبشتگ بہ کنت که باید انت تامر سیاهگ ءَ دراهیں رپکاں بزانت ـ یا هم بیت هرجکشٌ یا سوجکار دگہ یکے ءَ پہ سیاهگ ءِ نبیسگ ءَ بہ پرمائیت ـ تامر ءِ سیاهگ کہ در گیجگ یا نبیسگ بیت یا سوجکار پہ اے سیاهگ ءَ هرجکشے در گیجیت ، یا هرجکش په اے سیاهگ ءّ سوجکارے در گیجیت یا سیاهگ نبیس آ دوئینانی ( سوجکار ءُ هرجکشٌ ) رند ءّ تر ایت ءُ در اش گیجیت ـ اے کہ بیت انت ـ سوجکار وتی همکاراں گچین کنت ـ چہ درستاں پیسر سوجکار دو کس په وت ءَ گچین کنت که تامر ساچگ ءِ کاراں دیم ءّ بہ برانت پرچہ کہ سوجکار دراهیں وت نہ کنت نہ باید انت هم دراهیں کاراں وت بہ کنت ـ اے دوئیں کس چوش انت ـ
۱- First Assitent Director اولی کمک سوجکار
۲- Executive Producer کارگشاد ساچگ
اولی ءِ کار تامر استالانی گچین کنگ ءُ کارانی گوم ، گیگ کنگ ءُ تامر ساچگ ءِ دراهیں کارانی چوشکہ تامر ءِ ساچگ ءِ دراهیں کساں که تامر ءِ ساچگ ءَ هوار انت ، آیاں گوں یک ءَ دگر ءَ همبند کنگ ءُ ٹهینگ انت ـ
دومی ءِ کار تامر ءِ هرج ءَ گوں ساچگ ءَ همتنگ کنگ ، تامر استالانی ساجو کنگ پہ بُتگری ءَ جاهانے که تامر ماں آیاں ساچگ بیت در گیجگ ، دزبوجانی در گیجگ ، ورد ءُ وراک ءِ ٹهینگ ، تامر استال ءِ ، درستیں کسانے کہ تامر ساچی ءَ هوار انت آیانی زرانی دیگ ابید سوجکار ءّ تامر ساچگ ءَ کاگدانی سر ءَ گیگ کنگ چوشکہ تامر ساچگ ءِ موکل انت ( مجوز ساخت ) ءُ دراهیں اداره آں چے کمک گرگ انت ـ
باید چوش بہ گوشاں اے سکیں دراجیں ترانے کہ وت یک کتابے بیت کنت ، من گونڈ گران اش کناں ـ تامر لیاری بندیجاهے بے دیوالیں تہ ءَ اے پدانک سر ءَ شری ءِ سر ءَ کار کنگ نہ بیتگ پرچہ کہ اگاں تامر ءِ اے پدانک ءِ سر ءَ الکاپی ءَ کار کنگ بہ بیت ایں تامر باز وش جوڑ کنگ بیت ـ
۳- Production ساچگ
اے پدانک ءِ تہ ءَ پیش ساچگ ءِ کار گوم ءُ گیگ کنگ بیتگ انت سیاهگ سر ءَ کار بنگیج بیت ، اے پدانک ءَ سیاهگ بهر بانگ بیتگ ـ
(Decoupage) . دکوپاژ یا بهر بانگ چی ے ؟:
تامرءِ سیاهگ ءَ تامر ءِ لوٹانی پد ءَ بهر ءُ بانگ کن انت ، چوشکه بُتکشٌ ( Camera) دست ءِ سر ءَ بہ بیت یا سئے پادگ ءِ سر (ّTripod ) ءَ یا گوں بالیگراب ءَ بت گرگ بنت ـ جاه کجا بہ بنت چے وهد ءَ بُت گرگ بہ بنت ـ کارست چہ کجام نیمگ ءَ بئیت ءُ چه کجام نیمگ ءَ بہ رؤت ـ چونیں زیمر کارمرز بہ بیت ـ
اے کار کنگ بیت انت ، رند ءَ سوجکار میزانسن ( Mise – en – scene ) ءِ باندات ءَ پگر کنت کہ تامر ءِ میزانسن چتور بہ بنت ـ میزانسن گوں تامر ءَ چے کنت ؟ ـ میزانسن تامر ءِ تهر ءَ پدٌر کنت کہ تامر چے تهر ءِ تامرے ؟ ـ مهری تامرے ، ترسناکیں ، گوستانکی ( دپتری) ، تهمیاتی ، پد نوکی ، آیوکیں وهد ءِ ـ اے دراهیں چیزاں میزانسن گیشین ایت ـ میزانسن تامر ءِ ۱۲ ٹِکانی سر ءَ وتی سان ءّ ایر کنت ، چوشکہ :
۱- گپ ءُ ٹال
۲- پوشاک
۳- رژن
۴- کارستانی همبندی گوں چاگرد ءِ چیزاں
۵- چاگرد ءِ چیزانی سیادی گوں کارستاں
۶- زیمر
۷- رژن ءِ سیادی گوں تهاری ءَ
۸- تهاری ءِ سیادی گوں رژن ءَ
۹- کارستانی گوازی
۱۰ – هند ءُ جاه
۱۱- کارستانی سینگهار
میزانسن ءِ لبزی بزانت ” تلٌو ءِ سر ءِ جنز ءَ ” گوش انت ـ میزانسن بُندر ءَ کسمانکی گالے بیتگ ، بلے سینما ءِ نگد ءِ تہ ءَ مان بیت ، رندتر ءَ سینما ءِ یک مزنیں بهرے جوڑ بیت ـ
دکوپاژ ( بهر ءُ بانگ ) ءُ میزانسن سوجکار ءِ کار انت اشانی تہ ءَ دگہ کس دزمانجنی نہ کنت . لیاری بندیجاهے بے دیوالین ءِ تہ ءَ ما دکوپاژ ءَ وَ گندیں بلے بے تهمبلی ءَ چه سر ءَ گوازینتگ . من وَ ایشی نہ زاناں بانک نازین سینما ءَ داں چے کٌچ ءَ سرپد انت ، بلے اینچو زاناں منی چاروکے ءِ لوٹ ےٌ پورو نہ کتگ انت ـ اے تامر ءِ باندات ءَ بازیں گپے کنگ بیتگ ات ماں رسانک دراں ( Media) بازیں ڈاه شؤرے بیتگ ، ما وتی دل ءَ گوشت نی هلاس ، یکے ودی بیتگ کہ بلوچ ءِ سینما ءَ بہ رکینٌ ایت ـ تامر چارگ ءَ پدّ سکٌ باز نا امیت بیتاں وتی دل ءَ گوشت اوں “” بلوچ ءِ سینما ءِ بام ءّ جورکاں داتگ” ـ منی سنگت بلکیں گهتریں بہ گوشاں برازتک واجهیں زلپی گوش ایت “” بلوچ راج ءِ سکیں مزنیں نیکی انت ازم ءِ ( Art ) سر ءَ ، پرچہ کہ بلوچ راج ءّ دراهیں ازم آسان کتگ انت چوشکہ ” تامر ساچی ، گانا جنگ ، آزمانک نبیسی ، گدار نبیسی ، لچہ کاری ، نگد کاری ، اکس کشی ءُ ……………….. ، تامر ساچی بے تامر ساچی ءِ هئیل کنگ ءَ تامر ساچی بیت ، گانا جنگ بید ءَ گانا ءِ ورد کنگ ءَ گانا جنگ بیت ، گدار نبیسی بید ء گدار ءِ وانگ ءَ گدار نبیسگ بیت ، آزمانک نبیسی بید ءِ آزمانک ءِ بند ءُ بوگانی زانگ ءَ آزمانک نبیسگ بیت . اگاں تو کسٌے نگد بہ کن ےٌ ، گڑا گوش ایت واجہ مارا دلپروش اش کت ـ من نہ زاناں مئی راج کدی ردوم زیرایت ، کدی مزن بیت ـ
سینما ۱۸۹۵ ءّ لومئیر دوئیں براتاں ( Loumeir Bros ) گوں سینماٹو گراپ ءِ جوڑ کنگ ( Cinema tograph ) ءَ بندات کت . سینماٹو گراپ چی ے ؟ : سینماٹوگراپ دزگاهے ات که هم بُتگری کت ےٌ ءُ هم پیش ےٌ داشت . سال ۱۹۰۲ ءّ ” جارج ملئیس (Georges Meleis ) تامر ” ماه ءِ مهیم ” ( A trip to the Moon ) پئیم کت ، سال ۱۹۰۵ ءَ بیست هزار میل دریا ءِ چیر ءَ ( leagues under the Sea 20000 ) پئیم ےٌ کت ، بزاں هپت سال سینماٹوگراپ ءِ بئیم بیگ ءَ رند . گریپیس ءّ ( Grifith ) ءّ ۱۹۱۸ ءَ پرشتگیں گواڑگ ( Broken Blossoms ) پئیم کتگ کہ داں روچ مروچی شهدربرجاه ءّ وانینگ بیگ ءَ انت . ایزنشتاین ءَ (eisenstein ) سال ۱۹۲۵ داں ۱۹۲۸ ءّ تامر الکسنڈر نوسکی ( Alexander nevsky ) ءُ جنگی بوجیگ ( The battle Ship Potomkin ) پئیم کتگ انت که یکے رد کاری ءِ باندات ءَ سینما ءِ گوستانک ءِ ( تاریخ ) گهتریں تامرانت ( پوتمکین ءِ جنگی بوجیگ ) ءُ آ دگه ساز ءُ زیمل ءِ باندات ءّ گهتریں تامرانت ـ.
اورسن ولز ( Orson Welles ) سال ۱۹۴۱ ءّ تامر ” کِن ءِ هم میتگی ” ( Citizen Kane ) ءَ پئیم کنت کہ سینما ءِ گوستانک ءِ شرتریں تامرانت ، چوش به گوشاں اے تامر ءِ هرجکشٌ ( Production ) , سوجکار ( Director ) , تامر استال ( Acctor ) اورسن ولز وت انت . بچار آ کج ءّ انت ؟ ءُ ما کج ءَ ایں ؟ ـ
بید ء نگد ءَ هچ ازمے ردوم نہ زیریت ءُ مئی گور ءّ نگد دلپروش کنگ انت .ـ
نازین بلوچ مئی راج ءِ سکیں مزنیں پهرے ، نازین بلوچ ءِ سوجکاری یک مزنین آشوبے سینما ءِ باندات ءّ ودی کت کنت ، بلے سینما ءَ زانگ پد کار بہ کنت ـ تامر لیاری بندیجاهے بے دیوالیں ، یک سکٌیں مزنیں گامے پہ بلوچ ءِ سینما ءَ پرے هاتر ءّ کہ اے تامرءِ سوجکار جنین آدمے ـ.
دی بلوچستان پوسٹ: اے نبشتانک ءِ تہا درشان کُتگیں ھیال ءُ لیکہ نبشتہ کار ئے جِندئیگ اَنت، الّم نہ اِنت کہ دی بلوچستان پوسٹ رسانک نیٹورک ایشانی منّوک بہ بیت یا اگاں اے گل ءِ پالیسیانی درشانی اِنت
